Δομική ιδιότητα της ζωής είναι η δυναμική ισορροπία μεταξύ αντικρουόμενων δυνάμεων μέσα σε πολύπλοκα συστήματα, με οικονομία κι αξιοθαύμαστη επιμέλεια. Η δυναμική, αυτή, ισορροπία – στην οποία διεθνώς αποδίδεται ο όρος “Ομοιόσταση” – είναι εκείνη που συμβάλλει στη διατήρηση της ζωής μέσα από τη συντονισμένη συνεργασία πλήθους ομοιοστατικών, ρυθμιστικών μηχανισμών ενάντια σε αλλεπάλληλους διαταράκτες.
Τι είναι το Στρες;
Έχουν γίνει διαχρονικά πολλές απόπειρες να οριστεί με ακρίβεια ο όρος “Στρες”, με την πλέον σύγχρονη να το περιγράφει ως μια κατάσταση απειλής ή θεωρούμενης απειλής της ομοιόστασης, η οποία κι αποκαθίσταται μέσα από ένα σύνθετο πλέγμα συμπεριφορικών και φυσιολογικών ανταποκρίσεων προσαρμογής του οργανισμού. Ο πρωτοπόρος ερευνητής στο χώρο της φυσιολογίας, Δρ. Hans Seyle χαρακτηριστικά αναφέρει πως “καθένας ξέρει τι είναι το στρες, αλλά κανείς στην πραγματικότητα δεν ξέρει”. Είμαστε καθημερινά μάρτυρες της παραδοξότητας που περιγράφει ο Seyle. Η διάσταση της “θεωρούμενης” απειλής στο σύγχρονο ορισμό του Στρες, αναδεικνύει την υποκειμενική διάσταση της εμπειρίας του κινδύνου σε βιο-ψυχο-κοινωνικό επίπεδο. Η ασάφεια γύρω από τον όρο “Στρες” αντικατοπτρίζεται στο γεγονός ότι συχνά η έννοια του συγχέεται με συμπτώματα αγχωδών διαταραχών, με παθολογικά ευρήματα μη αιτιολογούμενα διαφορετικά ή με το αποτέλεσμα της ανεπαρκούς ή υπερβολικής ανταπόκρισης του οργανισμού στην αναμέτρηση με μια απειλή της ομοιόστασης του, καταστάσεις που στη βιβλιογραφία απαντώνται ως εκφάνσεις “δυσομοιόστασης” ή “κακόστασης”. Είναι, όμως, κάθε “απειλή” μια μοιραία επιβλαβής κατάσταση;
Τι είναι το Σύστημα του Στρες;
Οποιαδήποτε εξωτερική ή εσωτερική αλλαγή μπορεί να θεωρηθεί δυνητικά απειλητική για την, ως νωρίτερα, γνώριμη ισορροπία των συστημάτων. Οι οργανισμοί που κατάφεραν να αναπτύξουν μηχανισμούς διαχείρισης αυτής της πρόκλησης προς όφελος της επιβίωσης κι εξέλιξης τους, κατακτώντας μια μορφή ανθεκτικότητας και βιολογικής ευφυίας, είναι εκείνοι που έχουν κληροδοτήσει στους σύγχρονους τους ένα οργανωμένο σύστημα “διαχείρισης κρίσεων”, το Σύστημα του Στρες.
Βασική προϋπόθεση για την ενεργοποίηση του Συστήματος του Στρες είναι η παρουσία, η αναγνώριση, αξιολόγηση κι η επίδραση ενός στρεσογόνου παράγοντα, εξωτερικού ή εσωτερικού, φυσικού ή ψυχολογικού, οξέος ή χρονίου. Το πρώτο βήμα στη διαδρομή της αντίδρασης και προσαρμογής είναι η λήψη ενός ερεθίσματος από τον εγκέφαλο κι η ακόλουθη αξιολόγηση του ως δυνητικά απειλητικού ή μη. Το κεντρικό-εγκεφαλικό τμήμα του Συστήματος του Στρες περιλαμβάνει τον Υποθάλαμο – δομή-σταθμό του διεγκεφάλου, υπεύθυνη για τη ρύθμιση ζωτικών λειτουργιών του οργανισμού – και τον Υπομέλανα Τόπο(LC/NE) στην περιοχή της εγκεφαλικής γέφυρας – την εγκεφαλική περιοχή εντόπισης του αδρενο-μυελώδους/ συμπαθητικού συστήματος, κύριο μεσολαβητή της αντίδρασης “μάχης-φυγής”-. Στην περιφερική μοίρα εντάσσονται ο άξονας Υποθαλάμου-Υπόφυσης-Επινεφριδίων και το περιφερικό τμήμα του συμπαθητικού συστήματος με τελικά προϊόντα τις κατεξοχήν ορμόνες του στρες: κορτιζολη και κατεχολαμίνες(αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη). Η κορτιζόλη, από τις κυριότερες ορμόνες του στρες ενεργοποιεί μεταβολικά μονοπάτια κι επιφέρει τροποποιήσεις προκειμένου να εξασφαλίσει την ετοιμότητα κι αντιμετώπιση της στρεσογόνου συνθήκης ενώ παράλληλα έχει την ιδιότητα να καταστέλλει το ίδιο το σύστημα του Στρες που οδήγησε στην έκκριση της. Η αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη δρούν σε πρώτο χρόνο, θέτουν ολόκληρο το σώμα σε κατάσταση εγρήγορσης, σταχυολογώντας τις αναγκαίες για το σκοπό αυτό σωματικές λειτουργίες πχ. την αύξηση του καρδιακού παλμού, τη βέλτιστη αιμάτωση πνευμόνων κα. και καταστέλλοντας δευτερεύουσες για τη δεδομένη στιγμή πχ. την πέψη. Το σύστημα του Στρες, τέλος, βρίσκεται σε διαρκή επικοινωνία με πλήθος λοιπών συστημάτων και δικτύων συμπεριλαμβανομένων των εκτελεστικών και/ή γνωστικών κέντρων, το μεταιχμιακό-ντοπαμινεργικό σύστημα του φόβου/θυμού κι ανταμοιβής, κέντρα εγρήγορσης-ανάπαυσης του εγκεφάλου, την ανάπτυξη του οργανισμού, το αναπαραγωγικό σύστημα, την οδό των θυρεοειδικών ορμονών καθώς και το γαστρεντερικό, καρδιοαναπνευστικό και μεταβολικό σύστημα.
Η μετάβαση από μια γνώριμη κατάσταση, μέσα από μια περίοδο αβεβαιότητας προς μια νέα ισορροπία είναι μια διαδρομή που απαιτεί από τους οργανισμούς αυξημένη προσπάθεια. Σε πολλούς σταθμούς της εξέλιξης του ανθρώπινου – κι όχι μόνο – είδους, μια εξωτερική πίεση, ένας στρεσογόνος παράγοντας όπως η έλλειψη τροφής, μια φυσική καταστροφή, μια πανδημία κα. ωθούσε τους οργανισμούς που τελικά κατάφεραν να επιβιώσουν, στην εγκατάσταση μιας νέας ισορροπίας και στην αναζήτηση νέων δρόμων, ως τότε δύσβατων. Από τη βάδιση στα δύο πόδια κι από τον περιπλανητή νομά ως τις κοινότητες και τις πολιτείες, ο άνθρωπος έκανε, με την καταλυτική επίδραση εξωτερικών κι εσωτερικών παραγόντων, τη βέλτιστη για την εξέλιξη και επιβίωσή του προσαρμογή – αναδεικνύοντας τελικά πως η προσαρμοστικότητα είναι ίσως η μεγαλύτερη ευφυΐα ενός οργανισμού.
Όλα είναι θέμα ισορροπίας – όχι πάντα της ίδιας.
Με ανάλογο τρόπο, το δώρο της εξέλιξης στους οργανισμούς, το Σύστημα του Στρες, καλείται να επαναφέρει τον οργανισμό σε μια κατάσταση ομοιόστασης που μπορεί να είναι ανάλογη με την προηγούμενη ή ελαττωματική, λόγω ανεπάρκειας ή υπέρβασης των προσαρμοστικών μηχανισμών. Μπορεί, όμως, όχι μόνο να επαναφέρει τον οργανισμό στα επίπεδα της πρότερης υγιούς ομοιόστασης, αλλά να εγκαταστήσει και νέες, ωφέλιμες τροποποιήσεις που τελικά να επιφέρουν μια βελτιωμένη ομοιόσταση, κατάσταση που περιγράφεται ως “υπερ-ομοιόσταση” ή “υπέρσταση”. Δεδομένων των ανωτέρω, ενώ ένα οξύ στρες μπορεί να αποβεί ευεργετικό για τον οργανισμό – με δημοφιλές παράδειγμα την ευεργετική επίδραση της μέτριας άσκησης στην ανοσολογική ανθεκτικότητα του οργανισμού – ένας στρεσογόνος παράγοντας μεγάλης έντασης ή μακράς διάρκειας, μπορεί να είναι προάγγελος παθολογίας, όταν αποτυγχάνει η διαχείριση του. Το χρόνιο στρες – όπως η χρόνια απορρύθμιση των κιρκάδιων βιορυθμών του οργανισμού, η παχυσαρκία ως κατάσταση χρόνιας φλεγμονής, ένα χρόνιο νόσημα, η κατάχρηση ουσιών, ένα διαρκές κακοποιητικό περιβάλλον, η χρόνια έκθεση σε βλαπτικούς παράγοντες κα. – ενοχοποιείται για πλήθος μη μεταδιδόμενων νοσημάτων πχ. καρδιαγγειακών νοσήματα, σακχαρώδους διαβήτη, καρκίνους κα. Τα μη μεταδιδόμενα νοσήματα, σε ευθεία σύνδεση με την καταπόνηση του συστήματος του Στρες, αντιπροσωπεύουν το 90% των θανάτων στην Ευρώπη σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, αποτελούν την πανδημία της σύγχρονης δημοπαθολογίας ενώ είναι σε συντριπτικό ποσοστό, προληπταία.
Το Στρες ως απαραίτητο συστατικό της Ζωής
Η διαπλανητική εμπειρία του Στρες είναι μια πραγματικότητα που αποκαλύπτει πως η ζωή δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς την διαρκή απώλεια και διεκδίκηση νέων ισορροπιών μέσα σε έναν διαρκή χορό ετερογένειας κι επικοινωνίας. Η κινητοποίηση, παγκοσμίως, για τη, ευαισθητοποίηση αναφορικά με τη διαχείριση του Στρες αναδεικνύει την αναγκαιότητα απόκτησης μια διαφορετικής, εποικοδομητικής κι ανατροφοδοτικής σχέσης με τη σύγκρουση, χωρίς να την ταυτίζουμε με την καταστροφή μας. Η αποτυχία αξιοποίησης της ευκαιρίας που συνοδεύει κάθε πρόκληση οδηγεί αργά ή ταχύτερα στην ασθένεια με εκθετικά αυξανόμενη ευπάθεια.
Η κάθε δυσκολία που εμφανίζεται στη μέρα, πόσο μάλλον στη ζωή μας, μπορεί να γίνει Δάσκαλος αρκεί να είμαστε δεκτικοί, παρατηρητικοί και θαρραλέοι να ακούσουμε τι μπορεί να έχει να μας πει. Μια σοβαρή πλάνη στην οποία συχνά υποπίπτουμε κι όχι αδίκως, είναι πως το ωφέλιμο έρχεται πάντα ως αρεστό. Το ωφέλιμο δεν είναι πάντοτε αρεστό και το αρεστό δεν είναι πάντα ωφέλιμο. Είναι πρόκληση μιας ολόκληρης ζωής – που μπορεί να μην είναι τόσο εύκολη όσο είναι ενδιαφέρουσα – να καταφέρουμε να τα διακρίνουμε και να τα τιμήσουμε όπως μας αξίζει.
Χριστίνα Κουνατιάδου,
Ειδικευόμενη Ψυχιατρικής
Βιβλιογραφία
- Chrousos, George P. “Stress and Disorders of the Stress System.” Nature Reviews Endocrinology, vol. 5, no. 7, 2 June 2009, pp. 374–381, www.nature.com/articles/nrendo.2009.106, 10.1038/nrendo.
- Nicolaides, Nicolas C., et al. “Stress, the Stress System and the Role of Glucocorticoids.” Neuroimmunomodulation, vol. 22, no. 1-2, 2015, pp. 6–19, 10.1159/000362736.
- Godoy, Lívea Dornela, et al. “A Comprehensive Overview on Stress Neurobiology: Basic Concepts and Clinical Implications.” Frontiers in Behavioral Neuroscience, vol. 12, no. 127, 3 July 2018, www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6043787/, 10.3389/fnbeh.2018.00127.
- Tsigos, Constantine, and George P Chrousos. “Hypothalamic–Pituitary–Adrenal Axis, Neuroendocrine Factors and Stress.” Journal of Psychosomatic Research, vol. 53, no. 4, Oct. 2002, pp. 865–871, 10.1016/s0022-3999(02)00429-4.009.106.
- Benarroch, Eduardo E. “Physiology and Pathophysiology of the Autonomic Nervous System.” CONTINUUM: Lifelong Learning in Neurology, vol. 26, no. 1, Feb. 2020, pp. 12–24, 10.1212/con.0000000000000817. Accessed 27 May 2021.
- Chrousos, G. P., and P. W. Gold. “The Concepts of Stress and Stress System Disorders. Overview of Physical and Behavioral Homeostasis.” JAMA, vol. 267, no. 9, 4 Mar. 1992, pp. 1244–1252, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1538563/.